Streszczenia wystąpień


II Warsztaty eFontes
Granice, cezury, epoki w łacińskim piśmiennictwie polskiego średniowiecza


3-4 grudnia 2020 r.

3 grudnia (czwartek)

Krzysztof Nowak (IJP PAN)

Granice, cezury, epoki w korpusie. Wprowadzenie i prezentacja projektu

Krzysztof Nowak kieruje projektem eFontes. Jest członkiem zespołu Słownika łaciny średniowiecznej w Polsce i współautorem jego wersji elektronicznej. W projekcie Długosz 2.0 odpowiada za analizę lingwistyczną oraz anotację morfo-syntaktyczną, semantyczną i NER. Przygotowuje pracę nt. metafory w polskiej łacinie średniowiecznej. Interesuje się semantyką historyczną oraz metodami korpusowymi w jej badaniu.

Łacińskie / nie-łacińskie

Anna Adamska (Uniwersytet Utrecht, Niderlandy)

Marzenia – potrzeby – plany. Garść uwag o perspektywach badań nad piśmiennością w średniowiecznej Polsce

Głębokie przeobrażenia, jakie zaszły w sposobach badania kultury średniowiecznej w ostatnim ćwierćwieczu XX wieku, nie ominęły również dyscyplin zajmujących się rożnymi aspektami piśmienności. Intensywna i ciągle otwarta międzynarodowa dyskusja m.in. nad takimi zagadnieniami jak relacja miedzy kulturą oralną a pisaną, miedzy łaciną a językami wernakularnymi czy drogami przekazu tekstu pisanego i ‘współudziałem’ odbiorcy w jego kształtowaniu zasługuje na uwagę. Nie tylko zmienia ona w poważnym stopniu tradycyjne poglądy na temat dynamiki rozwoju piśmiennictwa w rożnych częściach Europy, lecz nawet stawia pod znakiem zapytania dotychczasowe definicje ‘literatury’. Skłania też do rewizji obowiązujących cezur chronologicznych i wynikających z nich opinii o ‘zapóźnieniu’ pewnych regionów w stosunku do centrów kulturalnych średniowiecznej Latinitas. W polskich badaniach nad średniowieczną piśmiennością świadomość tych przemian paradygmatu badawczego ciągle jeszcze nie jest w pełni satysfakcjonująca. W moim wystąpieniu chciałabym pokazać, jaki wpływ może mieć ich szersze uwzględnienie na sposób traktowania materiału źródłowego, jakim dysponujemy, na wyobrażenia o cezurach chronologicznych, na ocenę dróg rozwoju polskiej kultury pisma w perspektywie europejskiej i wreszcie – na praktyczną organizację prac badawczych.

Literatura:

  • A. Adamska, “‘Loca scribendi’: geneza pojęcia, definicje i granice użyteczności, w: Loca scribendi. Miejsca i środowiska tworzące kulturę pisma w dawnej Rzeczypospolitej XV – XVIII stulecia, red. A. Adamska, A. Bartoszewicz, M. Ptaszyński (Warszawa, 2017), s. 5-24.
  • P Borsa, Ch. Høgel, L. B. Mortensen, E. Tyler, “What is Medieval European Literature?”, Interfaces 1 (2015), s. 7-24.
  • L.B. Mortensen, “The study of medieval Latin literature – An expanding field of little impact?”, w: Mediävistik im 21 Jahrhundert: Stand und Perspektiven der internationalen interdisziplinären Mittelalterforschung, red. H.-W. Goetz, J. Jarnut (München, 2003), s. 136-147.
  • M. Mostert, “Wytwarzanie, przechowywanie i użytkowanie. O roli tekstu pisanego w średniowieczu”, w: Kultura pisma w średniowieczu: znane problemy, nowe metody, red. A. Adamska, P. Kras (Lublin, 2013), s. 19-37.

Afiliacja: Onderzoekinstituut voor Geschiedenis en Kunstgeschiedenis , Uniwersytet Utrecht, Niderlandy

Historyk, magisterium i doktorat na KUL (w czasach, gdy pracowali tam Jerzy Kłoczowski i Władysław Bartoszewski). Od 1996 nauczyciel akademicki na uniwersytecie w Utrechcie (NL). W miarę upływu czasu moje pierwotne (i ciągle żywe) zainteresowania naukami pomocniczymi historii  i źródłoznawstwem rozciągnęły się na zagadnienia z zakresu średniowiecznej kultury pisma i komunikacji, zwłaszcza dotyczące funkcji dokumentów oraz społecznej historii języka. Mocno interesuje mnie również metodologia badań mediewistycznych, a także historia humanistyki w Europie Środkowo-Wschodniej oraz jej polityczne wykorzystywanie i nadużywanie w okresie komunizmu i po jego upadku. 

Zaktualizowany wykaz publikacji: https://www.researchgate.net/profile/Anna_Adamska3

Mariusz Leńczuk (IJP PAN)

Polskie glosy w łacińskim tekście w zależności od jego typu i postaci

Polskie glosy odnajdujemy zarówno w średniowiecznych łacińskich kazaniach, traktatach teologicznych, astronomicznych, historycznych, lekarskich, tekstach prawnych, tłumaczeniach dzieł literackich, wykazach i spisach, łacińskich słownikach i glosariuszach, jak i samodzielnie zapisane na okładkach czy wyklejkach manuskryptów. Miejsce zapisania (na marginesach, w interlinii, w tekście głównym), bezpośredni lub pośredni związek z tekstem głównym z pewnością wpływają na strukturę polskiego zapisu, ale czy są również zależne od typu i postaci łacińskiego tekstu? W wystąpieniu zaprezentuję kilka typowych relacji – glosa polska a tekst łaciński, które można obserwować w średniowiecznych manuskryptach różniących się treścią, sposobem organizacji tekstu czy układem komentarzy.

Mariusz Leńczuk jest adiunktem w Pracowni Języka Staropolskiego IJP PAN w Krakowie, zajmuje się historią języka polskiego, leksykografią historyczną, poszukiwaniem i edycją polskich tekstów i glos z rękopisów łacińskich. Twórca internetowej bazy “Piętnastowieczne tłumaczenia Nowego Testamentu”, autor książki “Staropolskie przekazy kanonu Mszy Świętej. Wariantywność leksykalna”, współautor książki “Słowo-pismo-sacrum. Cztery studia z dziejów kultury religijnej w Polsce późnego średniowiecza”, “Słownika staropolskiego. Suplementu cz. I (verba absentia)” oraz kilkudziesięciu artykułów z zakresu historii języka polskiego.

Dorota Masłej (Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu)

Łacina w średniowiecznym tekście dwujęzycznym i polskojęzycznym

Łacina, lingua franca średniowiecza, z czasem była wypierana przez języki narodowe. Badacze wskazują na procesualność tego zjawiska oraz na zmieniające się proporcje między językiem łacińskim i językiem wernakularnym w tekście czy, szerzej, rękopisie średniowiecznym: od przewagi łaciny i zaledwie pojedynczych elementów wernakularnych (najczęściej w formie glos) dopisanych do tekstu łacińskiego, przez współistnienie obu języków w tekście (w wypadku tekstów dwujęzycznych) aż do dominacji języka wernakularnego i powstawania całych tekstów w języku narodowym (zob. np. Doležalova 2015; Masłej 2018). W referacie interesować mnie będzie styk polszczyzny i łaciny w obrębie jednego tekstu, zatem w centrum moich badań stawiam zabytki dwujęzyczne i teksty polskie, ponieważ także w powszechnie uznawanych za polskie tekstach (na przykład w staropolskich narracjach biblijno-apokryficznych) można wskazać fragmenty łacińskie (najczęściej w postaci pojedynczych wyrazów lub wyrażeń). Na podstawie analizy wybranych przykładów z tekstów dwujęzycznych i polskich (między innymi tzw. Kazań augustiańskich, Rozmyślania przemyskiego, Historyi trzech kroli) podjęta zostanie próba odpowiedzi na pytanie o status obu języków w tekście: sposoby przełączania się między językami, funkcje obu języków w tekście oraz – w wypadku zabytków dwujęzycznych – o sposoby i możliwości rozpoznawania języka gospodarza (zob. Mika 2012; Masłej 2020). Warto podkreślić, że w wypadku rozpoznawania elementów polskich i łacińskich w tekście niekiedy nawet odpowiedź na pytanie o przynależność językową danego elementu nie jest oczywista i wymaga decyzji badacza, co zostanie pokazane na wybranych przykładach. Nadrzędnym celem referatu jest prezentacja możliwych sposobów funkcjonowania elementów łacińskich w tekście dwujęzycznym i polskojęzycznym z perspektywy historyka języka polskiego, a także odpowiedź na pytanie, w jaki sposób powinien je traktować badacz i wydawca zabytków średniowiecznych.

Wybrana bibliografia

  • Adams James Noel, 2003, Bilingualism and the Latin Language, Cambridge.
  • Doležalová Lucie, 2015, Multilingualism and Late Medieval Manuscript Culture, w: The Medieval Manuscript Book. Cultural Approaches, red. M. Johnston, M. Van Dussen, Cambridge, s. 160–180.
  • Jasińska Katarzyna, Piwowarczyk Dariusz, 2019, Magister, mistrz, majster – o drogach przenikania wyrazów łacińskich do polszczyzny, „Biuletyn Polskiego Towarzystwa Językoznawczego”, t. 75, s. 45–57.
  • Krążyńska Zdzisława, Mika Tomasz, Słoboda Agnieszka, 2015, Składnia średniowiecznej polszczyzny. Część I: Konteksty –metody – tendencje, Poznań.
  • Masłej Dorota, 2018, O potrzebie zastosowania terminu wernakularyzacja w polskich badaniach historycznojęzykowych, „LingVaria”, nr 1 (25), s. 113–122.
  • Masłej Dorota, 2020, Jak rodził się średniowieczny tekst. Tak zwane Kazania augustiańskie w perspektywie historycznojęzykowej, Poznań.
  • Mika Tomasz, 2012, „Kazania świętokrzyskie” – od rękopisu do zrozumienia tekstu, Poznań.
  • Stam Nike, 2017, A typology of code-switching in the Commentary to the Félire Óengusso, Utrecht.

Afiliacja: Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu

Adiunkt w Zakładzie Historii Języka Polskiego UAM. Zainteresowania naukowe: językoznawstwo historyczne; polsko-łacińska dwujęzyczność w dobie średniowiecza; wernakularyzacja; metodologia badań historycznojęzykowych. Autorka dwóch monografii naukowych: Modlitwa Pańska w polskim średniowieczu. Znad staropolskich rękopisów (Poznań 2016) i Jak rodził się średniowieczny tekst. Tak zwane Kazania augustiańskie w perspektywie historycznojęzykowej (Poznań 2020).

Matylda Włodarczyk (Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu), Elżbieta Adamczyk (Bergische Universität Wuppertal)

Tagging discourse boundaries and code-switching in the Electronic Repository of Greater Poland Oaths (eROThA, 1386-1446) 🇬🇧

The study is based on an electronic repository of mediaeval legal texts (eROThA, 2019) which may be described as a small specialised lightly tagged bilingual corpus. The project originated in response to the desiderata formulated by Schendl and Wright (2011: 34–35) regarding the future of historical code-switching studies, in particular to the need for specialised electronic resources enabling the study across text-types and different language areas. The database enables research into Latin vs. Old Polish alternations in the so-called land books from Greater Poland (1386-1446). The repository was designed specifically to advance our understanding of the extent, patterns of co-occurrence, structural properties and functions of Latin and Old Polish in the land books.
In this presentation we briefly discuss the problems and limitations involved in the process of transforming a printed diplomatic edition into a proper digital edition in the modern sense (e.g. Honkapohja et al. 2009, Vanhoutte and van den Branden 2009). We also present the mark-up and annotation schemes applied to the switching between the codes. In addition to automatised annotation, manual tagging of the discourse and language boundary marking (the so-called trigger) is discussed. Finally, we present examples showing scope for extension and elaboration of the schemes employed.

  • Honkapohja, Alpo, Samuli Kaislaniemi and Ville Marttila. 2009. Digital Editions for Corpus Linguistics: Representing manuscript reality in electronic corpora. In Andreas H. Jucker, Daniel Schreier and Marianne Hundt (eds.), Corpora: Pragmatics and discourse, 451-475. Amsterdam: Rodopi.
  • Schendl, Herbert and Laura Wright. 2011. Code-switching in early English: Historical background and methodological and theoretical issues. In Herbert Schendl and Laura Wright (eds.), Code-switching in early English (Topics in English Linguistics 76), 15-45. Berlin & Boston: De Gruyter Mouton.
  • Vanhoutte, Edward and Ron Van den Branden. 2009. Describing, transcribing, encoding, and editing modern correspondence material: a textbase approach. Literary and Linguistic Computing 24 (1), 77-98.
  • Włodarczyk, Matylda, Kopaczyk, Joanna, Adamczyk, Elzbieta. 2019. Electronic Repository of Greater Poland Oaths (eROThA, 1386-1446). Available at: https://rotha.ehum.psnc.pl

Matylda Włodarczyk is University Professor in the Department of the History of English at the Faculty of English, Adam Mickiewicz University in Poznań, Poland. She has worked on historical (socio)pragmatics of specialised discourses. Recently she has become interested in the interfaces of historical multilingualism and multimodality of historical texts?.

Elżbieta Adamczyk is Junior Professor of English Linguistics in the Department of English and American Studies at Bergische Universität Wuppertal, Germany. She specialises in historical morphology of English and other West Germanic languages. The authors have worked with Joanna Kopaczyk(University of Glasgow) on the NCN funded project devoted to multilingualism in the medieval Greater Poland court oaths (2014-2019) and are currently editing (in cooperation with Jukka Tyrkkö, Linnaeus University) a collection Multilingualism from manuscript to 3D: Intersections of modalities from medieval to modern times to appear in Routledge Studies in Multimodality (2021).

Polskie / nie-polskie

Emilia Jamroziak (Uniwersytet Leeds, UK / Uniwersytet w Erfurcie, Niemcy)

Conceptualization of boundaries and turning points in Cistercian historiography of the 20th and 21st century  🇬🇧

The lecture will introduce the major ways of conceptualization of Cistercian history in the last 100 years. It will focus on both implications of the “myth of origins” as well as previously dominant frameworks of “Golden Ages and Decline” as well “Ideal and Reality”. Highly linear, progress-driven narratives of the monastic developments shaped how textual sources produced in the context of Cistercian monastic communities have been edited. The second part of the lecture will focus on the issue of source edition and the way they have shaped research agenda.

My research focuses on the culture of medieval monasticism, interactions between religious institutions, especially Cistercian monasteries and the laity from the early twelfth to the early sixteenth century. Geographically my work spans Britain (particularly the North and Scotland), Central Europe, East-Central Europe and the Baltic. I am professor at the University of Leeds and fellow at MAx-Weber-Kolleg, Erfurt. I am an author of 3 monographs with a new book to be published in 2021 by the Amsterdam University Press. I am a member of the board of the Medieval Central Europe Research Network (MECERN) and the chair of the Janos Bak Research Fellowship programme. Alumna of the Alexander-von-Humboldt fellowship.

Miłosz Sosnowski (Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu)

“Zagubione w adaptacji” – w jakim zakresie polskie żywoty św. Wojciecha są pomnikiem “polskiej” łaciny średniowiecznej?

Pierwsze lokalne próby sformułowania dłuższej wypowiedzi w języku hagiografii sięgają w Polsce XII w., zaś dopiero w 2 poł. kolejnego stulecia następuje znaczny przyrost ilościowy tekstów. W przeciwieństwie do hagiografii św. Stanisława, utwory poświęcone św. Wojciechowi (Tempore illo, In partibus Germaniae) charakteryzują się tym, że stanowią przeróbki i kompilacje utworów nie tylko wcześniejszych, ale też obcych. Podstawą ich były powstałe na przełomie X i XI w. żywoty o inc. Est locus oraz Nascitur. Treściowo te żywoty-wzorce wspominały co prawda o Polsce oraz jej władcy, ale robiły to nader zwięźle, w sposób nie zaspokajający potrzeb rozwiniętego już Kościoła. Skomponowane w celu sprostania tym wyzwaniom dziełka są bardzo różne – Tempore illo silnie “polonizuje” postać świętego, podczas gdy późniejsze In partibus Germaniae – jakby w reakcji na poprzedzający tekst – treściowo i stylistycznie powraca do utworów dawniejszych. Pierwszy z polskich żywotów nie odniósł sukcesu bezpośrednio, bowiem zachował się w zaledwie jednej kopii rękopiśmiennej. Pośrednio jego wpływ był jedna duży, bowiem właśnie na jego podstawie powstał katalog cudów (Miracula s. Adalberti) będący częścią In partibus Germaniae, zachowanego w ponad 30 kopiach z Królestwa Polskiego oraz spoza jego granic. Nas zainteresuje sposób korzystania przez obydwa te żywoty z ich ottońskich wzorców. Jakie zabiegi retoryczne, językowe oraz aluzje literackie obecne w pierwotnych kompozycjach zniknęły, jakie zachowano, jakie zaś poddano amplifikacji? W jakim zakresie owe “polskie” utwory są przy tym świadectwem lokalnej kultury piśmiennej i erudycji, skoro w dużej mierze stanowią mechaniczne skopiowanie wzorów wcześniejszych, należących do kultury literackiej cesarstwa Ottonów?

Bibliografia

  • De sancto Adalberto episcopo, ed. M. Perlbach, MGH SS 15/2, Hannoverae 1888, s. 1178-1184
  • W. Drelicharz, Idea zjednoczenia królestwa w średniowiecznym dziejopisarstwie polskim, Kraków 2012, zwł. s. 243-268
  • G. Gromadzki, Legenda „De sancto Adalberto episcopo” oraz „Miracula sancti Adalberti”. Studium źródłoznawcze, “Roczniki Humanistyczne” 37, 1989, 2, s. 5-76
  • M. Sosnowski, Oryginalność i wtórność wczesnej polskiej hagiografii (do końca XIII w.) – wybrane problemy, w: Oryginalność czy wtórność? Studia poświęcone polskiej kulturze politycznej i religijnej (X-XIII wiek), red. R. Michałowski, G. Pac, Warszawa 2020, zwł. s. 528-541
  • P. Węcowski, Początki Polski w pamięci historycznej późnego średniowiecza, Kraków 2014, zwł. s. 73-82
  • D. Wójcik, Wątki biblijne w legendzie „Tempore illo” świętego Wojciecha, „Nasza Przeszłość” 94, 2000, s. 5-46

Miłosz Sosnowski jest absolwentem Wydziału Historycznego UAM (2005), tam obronił również doktorat (2010) o najdawniejszych żywotach św. Wojciecha. Przygotowuje nowe wydanie krytyczne dzieł zebranych Brunona z Kwerfurtu. Zainteresowania naukowe: kultura średniowieczna, piśmiennictwo hagiograficzne w średniowieczu, paleografia łacińska i kodykologia, edytorstwo. Publikacje związane z tematyką wystąpienia: M. Sosnowski, Oryginalność i wtórność wczesnej polskiej hagiografii (do końca XIII w.) – wybrane problemy, w: Oryginalność czy wtórność? Studia poświęcone polskiej kulturze politycznej i religijnej (X-XIII wiek), red. R. Michałowski, G. Pac, Warszawa 2020, s. 491-582 M. Sosnowski, Die lateinische Quelle der Adalbert-Vita des Nikolaus von Jeroschin, w: Schriftlichkeit im Preußenland (= Tagungsberichte der Historischen Kommission für ost- und westpreußische Landesforschung. Bd. 30), red. M.-L. Heckmann, J. Sarnowsky Osnabrück 2020, S. 99–123

Dagmara Wójcik-Zega (Uniwersytet Jagielloński)

Granice, cezury, epoki w literaturze kaznodziejskiej XIII–XV w.

Tematyka wystąpienia będzie skupiona wokół trzech grup zagadnień, na przykładzie których podejmę próbę wskazania możliwych granic i cezur obecnych w literaturze kaznodziejskiej. W pierwszej części przedstawię wnioski z analizy przykładowej tradycji rękopiśmiennej kazań modelowych. Wiedza o “origo et fata” poszczególnych egzemplarzy pozwala określić geograficzne i chronologiczne granice oddziaływania tekstu i w rezultacie odpowiedzieć na pytanie, kiedy i w jaki sposób tekst polskiego autora miał okazję faktycznie zaistnieć na terenie Polski. W drugiej części znajdą się wnioski z analizy tekstów kazań, przeprowadzonej w toku badań źródłoznawczych i edytorskich. Identyfikacja zapożyczeń i rzeczywistych źródeł wykorzystywanych w kazaniach każe postrzegać utwory krajowych autorów w znacznym wymiarze jako “lokalne wariacje” na temat tekstów rozpowszechnionych w całej łacińskojęzycznej Europie. Ponadto popularność i „długie trwanie” niektórych tekstów przekracza umowne cezury chronologiczne. Wąska perspektywa badawcza, sprowadzająca literaturę kaznodziejską do autonomicznej, wyizolowanej twórczości krajowej, wymaga zatem modyfikacji. W trzeciej części zwrócę uwagę na przenikanie do kazań innych gatunków literackich, jak egzempla, kwestie dyskutowane, komentarze, traktaty, poezja. Przejątki tego rodzaju mogą być jawne lub ukryte, a ich identyfikacja bywa badawczym wyzwaniem (niekiedy pomocne mogą być parateksty jak glosy czy noty marginalne). Oderwane od oryginału i pierwotnego kontekstu wnoszą do tekstów kaznodziejskich, po pierwsze, specyficzne znaczenia (np. słownictwo techniczne scholastyki, terminy i znaczenia właściwe dla określonych szkół filozoficznych lub teologicznych), po drugie, powodują niejednorodność stylistyczną, po trzecie, utrudniają uchwycenie “śladu autorskiego” w badanym tekście. Jako przykłady literatury kaznodziejskiej służyć będą m.in. “Sermones de tempore et de sanctis” dominikanina Marcina Polaka, reprezentujące typ literatury zwany kazaniami modelowymi, które pojawiły się w XIII w., i były z sukcesem rozpowszechnane w kolejnych stuleciach oraz znajdujące się niejako na przeciwległym biegunie, zachowane w pojedynczych egzemplarzach okazjonalne kazania polskich autorów z kręgów uniwersyteckich, którzy w końcu XIV i w XV w. działali w Pradze, Krakowie, Wrocławiu (m.in. Bartłomieja z Jasła, Mikołaja Tempelfelda z Brzegu i in.). Wspomniana zostanie również grupa tekstów pokrewnych, określanych jako narzędzia (pomoce) kaznodziejskie: zbiory distinctiones, zbiory egzemplów, florilegia.

Historyk-mediewista. Doktorat pt. “Twórczość kaznodziejska dominikanina Marcina Polaka (†1278)” obroniła na Wydziale Historycznym UJ w 2006 r. Specjalizuje się w badaniach rękopiśmienno-edytorskich. W kręgu jej zainteresowań znajduje się historia Uniwersytetu Krakowskiego w XV–XVI w., działalność i twórczość krakowskich profesorów oraz łacińskojęzyczne kaznodziejstwo XIII–XV w. Opublikowała m.in. monografię samorządu profesorów zamieszkujących Kolegium Większe Uniwersytetu Krakowskiego wraz z wydaniem uchwał tej korporacji z XV i XVI w. [“Conclusiones antiquae Collegii Maioris Universitatis Cracoviensis 1432–1591. Działalność samorządu Kolegium Większego Uniwersytetu Krakowskiego w XV–XVI wieku”, Kraków: TN Societas Vistulana, [druk] 2019]. Jest także współautorką przekładu “Kwestii dyskutowanych o mocy Boga” Tomasza z Akwinu oraz internetowej bazy danych poświęconej studentom i profesorom Uniwersytetu Jagiellońskiego “Corpus Academicum Cracoviense 1364–1780”. Zatrudniona w Oddziale Badań Dziejów Uniwersytetu Jagiellońskiego Archiwum UJ.

“Pomiędzy”: dziedziny, autorzy, epoki

Sylwia Konarska-Zimnicka (Uniwersytet Jana Kochanowskiego w Kielcach)

Krakowskie źródła astronomiczno-astrologiczne epoki przedkopernikańskiej. Metodologia badań

Źródła astronomiczno-astrologiczne epoki przedkopernikańskiej to niezwykle cenne źródło do poznania przeszłości. Dotyczy to nie tylko dziejów nauki, ale również tzw. życia codziennego, obejmującego tak “sferę ducha” (wierzenia, przekonania, poglądy), jak i “sferę ciała” (zdrowie, rodzina, gospodarka, polityka). Bogactwo szczęśliwie zachowanych, a przechowywanych w bibliotekach polskich i zagranicznych źródeł to cenny potencjał badawczy dla przedstawicieli wielu dziedzin poznania (historyków, antropologów, socjologów, językoznawców, kulturoznawców, etc.). Niestety, jak dotąd, materiały te nie były należycie wykorzystywane, a to z tej przyczyny, że zachowały się one przede wszystkim w rękopisach oraz inkunabułach i starych drukach, których odczytanie wymaga znajomości zasad paleografii łacińskiej – znakomita większość wzmiankowanych źródeł to źródła w języku łacińskim. Dzieła te pisane były również językiem przesyconym terminologią astronomiczno-astrologiczną, która w epoce przedkopernikańskiej była dosyć powszechnie znana i rozumiana, współcześnie zaś powoduje znaczne trudności badawcze. Podobnie stosowana wówczas symbolika. Stąd też potrzeba nie tylko odczytywania i tłumaczenia źródeł astronomiczno-astrologicznych, ale ich krytycznej analizy, co pozwoli upowszechnić wiedzę na temat sposobu opracowywania tychże, a tym samym zwiększy szanse na ich popularyzację i zachęci kolejne pokolenia badaczy do poznawania spuścizny mistrzów krakowskich epoki przedkopernikańskiej.

Afiliacja: Instytut Historii, Uniwersytet Jana Kochanowskiego w Kielcach

Pracownik Instytutu Historii UJK w Kielcach, Zakład Badań i Przemian Kulturowych i Nauki. Zainteresowania badawcze: Historia kultury późnośredniowiecznej i wczesnonowożytnej, historia Kościoła, życie codzienne w wiekach średnich, taniec, muzyka i inne formy zabawy w wiekach średnich, rozwój nauki średniowiecznej i wczesnonowożytnej, ze szczególnym uwzględnieniem medycyny, astronomii, astrologii; piśmiennictwo średniowieczne, nauki pomocnicze historii, przede wszystkim paleografia średniowieczna. S. Konarska-Zimnicka, “Wenus panią roku, Mars towarzyszem…. Astrologia w Krakowie XV i początku XVI wieku” (Kielce 2018); edycji źródłowych: Michał Falkener z Wrocławia, Introductorium astronomie, czyli kompendium wiedzy astrologicznej, tł. i oprac. S. Konarska-Zimnicka, oprac. P. Piotrowski (Warszawa 2014); Albumasar, Flores astrologie, tł. i opr. S. Konarska-Zimnicka, B. Wojciechowska, L. Kostuch, współ. P. Piotrowski (Kielce 2020); S. Konarska-Zimnicka, P. Piotrowski, Albumasar i jego Ysagoga minor (Kielce 2020).

Włodzimierz Zega (Instytut Filozofii i Socjologii PAN)
 

Zapożyczenia z pism Mateusza z Krakowa w kazaniach Stanisława ze Skalbmierza: o dwojakiej obecności Mateusza w korpusie polskiej łaciny średniowiecznej

W oparciu o dostępne edycje i wybrane dzieła zachowane w rękopisach ustaliłem, że najpopularniejsze i najbardziej znaczące pisma Mateusza z Krakowa są obecne w twórczości co najmniej kilkunastu krakowskich autorów z końca XIV i z XV wieku. Charakterystycznym przykładem jest pierwszy znany rektor Uniwersytetu Krakowskiego, prawnik i kaznodzieja Stanisław ze Skalbmierza. W wypadku jego zbioru “Sermones sapientiales” można mówić o masowym przytaczaniu dzieł teologiczno-pastoralnych Mateusza. Są to zarówno przejątki dosłowne, jak i twórcze przeróbki dające pewien wgląd w metodę pracy i profil doktrynalny Stanisława. Nierozpoznane do tej pory zapożyczenia znajdują się w siedmiu kazaniach powyższej kolekcji. W czterech Stanisław cytuje “Dialogus rationis et conscientiae de crebra communione”, w dwóch – traktat spowiedniczy “De puritate conscientiae”, w jednym – krótki traktat-poradnik dla spowiedników pt. “Quinque regulae ad discernendum peccata mortalia et venialia”. W kilku kolejnych kazaniach Stanisław nawiązuje do idei głoszonych przez Mateusza, nie cytując jednak konkretnych jego utworów. Inni krakowscy mistrzowie (np. Bartłomiej z Jasła, Łukasz z Wielkiego Koźmina, Mikołaj z Kozłowa, Benedykt Hesse, Paweł z Pyskowic) korzystali z “Dialogu” i z kilku innych utworów Mateusza: “De contractibus”, “Rationale operum divinorum”, “Lectura super Beati immaculati”, niektórych kazań. W wypadku tego typu zapożyczeń duże fragmenty utworów Mateusza wystąpią w korpusie co najmniej dwa razy. Po pierwsze, pod jego własnym nazwiskiem jako tekst autorski (ponieważ jestem przekonany, że jego teksty powinny się znajdować w korpusie – niezależnie od tego, jakie przyjmiemy kryterium „polskości”). Po drugie, jako tekst zacytowany przez Stanisława i (lub) przez innych autorów korpusowych. Należy się spodziewać, że dzięki korpusowi wyjdzie na jaw jeszcze więcej zależności od tekstów Mateusza, co niewątpliwie pomoże w poszukiwaniu odpowiedzi na pytanie o rzeczywisty wpływ twórczości Mateusza na poglądy mistrzów Uniwersytetu Krakowskiego. Być może w wypadku Mateusza należałoby zrezygnować z kryterium reprezentatywności i umieścić w korpusie cały jego dorobek pisarski?

Bibliografia

  • B. Chmielowska, Traktat Mateusza z Krakowa jako źródło w komentarzu Benedykta Hessego do Ewangelii św. Mateusza, „Przegląd Tomistyczny”, 14 (2008), s. 169–185
  • Z. Kałuża, Quelques textes de Matthieu de Cracovie dans la bibliothèque de Jean de Kanty, w: Du copiste au collectionneur. Mélanges d’histoire des textes et des bibliothèques en l’honneur d’André Vernet, red. D. Nebbiai-Dalla Guarda, J.-F. Genest, Turnhout: Brepols, 1998 (Bibliologia. Elementa ad librorum studia pertinentia, 18), s. 219–237;
  • M. Kowalczyk, Krakowskie mowy uniwersyteckie z pierwszej połowy XV wieku, Wrocław 1970 (Źródła do Dziejów Nauki i Techniki, 8);
  • D. Wójcik, W. Zega, Bartłomiej z Jasła i „czeska devotio moderna” w Krakowie. Kazanie „Hoc epulum comedas” na Wielki Czwartek, „Przegląd Tomistyczny”, 14 (2008), s. 135–190.

Włodzimierz Zega pracuje w Instytucie Filozofii i Socjologii PAN (Zakład Historii Filozofii Starożytnej i Średniowiecznej). Zainteresowania naukowe: historia i edytorstwo łacińskich tekstów średniowiecznych; twórczość filozoficzna i teologiczna pierwszych mistrzów Uniwersytetu Krakowskiego; badania katalogowe nad zbiorem łacińskich rękopisów średniowiecznych Biblioteki Jagiellońskiej. Niektóre publikacje: współautor edycji kilku kazań/mów promocyjnych Stanisława ze Skalbmierza i Bartłomieja z Jasła; “Katalogu łacińskich rękopisów średniowiecznych Biblioteki Jagiellońskiej”, t. 7-11; przekładów dzieł Tomasza z Akwinu (Summa contra gentiles; Quaestiones de anima, Quaestiones de potentia Dei).

Zdzisław Koczarski, Michał Rzepiela (IJP PAN)

Jan Długosz – kronikarz średniowieczny czy renesansowy?

Pytanie zawarte w tytule referatu, które wydaje się już zasadniczo rozstrzygnięte, w ten sposób mianowicie, że Jana Długosza uważa się za kronikarza średniowiecznego, u którego uwidaczniają się także pewne wpływy humanistyczne (np. M. Plezia 1991), wymaga dzisiaj ponownego rozważenia. Asumpt do ponownego podjęcia wywołanej kwestii dostarczają, po pierwsze, opracowania, które ukazywały się od drugiej połowy XX wieku, a w których wskazywano bądź na znaczący stopień inspiracji u Długosza dziełami włoskich humanistów (I. Zarębski, np. 1965), bądź na niespójność ujęć historiozoficznych i światopoglądowych historyka, jeśli za punkt odniesienia przyjąć poglądy „typowe” dla epoki średniowiecza. W tym drugim przypadku chodzi zwłaszcza o jego interpretację relacji pomiędzy siłami ponadnaturalnymi: losem i przeznaczeniem z jednej, a opatrznością w rozumieniu chrześcijańskim z drugiej strony (U. Borkowska 1978, M. Rzepiela 2016). Po drugie, prace podjęte ostatnio w ramach projektu „Długosz 2.0. Elektroniczny korpus i narzędzia analizy języka Jana Długosza”, realizowanego w Pracowni Łaciny Średniowiecznej IJP PAN w Krakowie, w tym zwłaszcza badania stylometryczne Z. Koczarskiego (2020) nad wpływem włoskich humanistów, przede wszystkim Petrarki, na Kronikę Długosza, ujawniają znacznie szerszy zakres oddziaływania włoskich autorów na polskiego kronikarza, niż przyjmowano dotychczas. Powyższe obserwacje skłaniają zatem do postawienia pytania, w jakim stopniu dzieło Długosza można uważać za reprezentatywne dla kronikarstwa średniowiecznego.

Bibliografia

Borkowska Urszula (1978), Prodigia i myślenie zracjonalizowane w “Rocznikach” Jana Długosza, [w:] Kultura elitarna a kultura masowa w Polsce późnego średniowiecza, Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk, s. 231–241

Koczarski Zdzisław (2020), The early knowledge of Petrarch’s works in medieval Poland: the case of Jan Długosz [w:] VI Ciclo di Studi Medievali. Atti del Convegno, Dolce R., Martini S., Del Monte R. (red.), Firenze, s. 392-398.

Plezia, Marian (1991), Jan Długosz, [w:] Pisarze staropolscy. Sylwetki, t. 1, pod red. Stanisława Grzeszczuka, Warszawa, s. 132–173.

Rzepiela Michał (2016), Rola frazeologii w narracji Kroniki Jana Długosza, [w:] Jan Długosz (1415-1480): życie i dzieła, red. Lidia Korczak, Marek Daniel Kowalski, Piotr Węcowski, Kraków, s. 237–250.

Zarębski Ignacy (1965), Il Bocaccio nel primo umanesimo polacco, in: Studi sul Bocaccio III, s. 247–296.

Zdzisław Koczarski jest doktorantem w projekcie „Długosz 2.0” w Pracowni Łaciny Średniowiecznej Instytutu Języka Polskiego PAN. Przygotowuje rozprawę doktorską poświęconą partykułom modalnym w Rocznikach Jana Długosza. Zajmuje się również badaniem źródeł i inspiracji literackich polskiego historyka (m.in. dzieł Petrarki).

Michał Rzepiela jest redaktorem “Słownika łaciny średniowiecznej w Polsce” i kierownikiem Pracowni Łaciny Średniowiecznej IJP PAN w Krakowie. Jego zainteresowania naukowe skupiają się na zagadnieniach językoznawstwa ogólnego i mediolatynistycznego, w tym zwłaszcza słowotwórstwie i frazeologii. Od dłuższego czasu zajmuje się również badaniami nad “Kroniką” Jana Długosza. Obecnie kieruje projektem grantowym, finansowanym w ramach programu NPRH, “Długosz 2.0. Elektroniczny korpus i narzędzia analizy języka Jana Długosza”. Jest m.in. współautorem edycji “Komentarza Jana Dąbrówki do “Kroniki polskiej” mistrza Wincentego, zwanego Kadłubkiem”. Od roku 2016 pełni funkcję dyrektora ds. naukowych Instytutu Języka Polskiego PAN. Les temps légendaires et la narration historique à propos des auteurs médiévaux polonais, 2017, [w:] Le sens du temps/The Sense of Time. Actes du VIIe Congrès du Comité International de Latin Médiéval/Proceedings of the 7th … (Lyon, 10-13.09 2014), Pascale Bourgain&Jean-Yves Tilliettes (eds.), Rayon Histoire de la Librairie Droz, Genève, s. 637-648. Rola frazeologii w narracji Kroniki Jana Długosza, 2016, [w:] Jan Długosz (1415-1480). Życie i Dzieła, pod red. Lidii Korczak, Marka Daniela Kowalskiego, Piotra Węcowskiego, Kraków, s. 237-249. Struktura narracji „Historii Polski” a Długoszowe rozumienie dziejów, 2009, [w]: Średniowieczna wizja świata. Jedność czy różnorodność (III Kongres Mediewistów Polskich, Łódź 22-24 września 2008 roku), red. T. Wolińska, M. J. Leszka, Łodź, s. 251-259.

4 grudnia (piątek)

POLSKIE / REGIONALNE

Agnieszka Bartoszewicz (Uniwersytet Warszawski)

Łacina w polskich kancelariach miejskich XIV-XVI w: formy, sfery użytkowania i funkcje

Celem referatu jest pokazanie głównych linii rozwoju łaciny używanej w kancelariach miast znajdujących się na terenie Królestwa Polskiego od początku XIV do lat trzydziestych XVI w. , ewolucyjnych przemian i punktów zwrotnych, które można zauważyć, analizując materiał źródłowy. Przedmiotem badań będą przede wszystkim zapisy w księgach sądowych, ale interesować mnie będą również dokumenty wystawiany przez miejskie urzędy oraz korespondencja. W wypadku miast, poziom łaciny, jej rola jako narzędzia komunikacji i relacje z językami wernakularnymi zależały od kilku czynników, wśród których na pierwszym miejscu wypada wymienić stopień organizacji pracy kancelarii i kultury prawa mieszczan, zależny nie tylko od wielkości i zamożności konkretnego ośrodka, ale także czynników geograficznych. Wiąże się z tym zagadnieniem kwestia wykształcenia i sprawności językowej pisarzy sporządzających zapiski z aktach miejskich z jednej strony, a z drugiej – problem kompetencji językowych zatrudniających ich rajców oraz klienteli urzędów miejskich. Osobnym zagadnieniem jest rozwój księgi miejskiej jako formy kancelaryjnej, formularz poszczególnych typów zapisek, jego wpływ na język i tworzenie się terminologii specyficznej dla „łaciny miejskiej”. Ostatni problem, który chcę poruszyć w wystąpieniu, to kwestia relacji w sferze językowej między poszczególnymi loca scribendi dostępnymi dla mieszczan i ich wzajemny wpływ na język zapisek.

Bibliografia

  • A. Adamska, Czy potrzebna nam jest społeczna historia języka? w: Historia społeczna późnego średniowiecza. Nowe badania, red. S. Gawlas, M.T. Szczepański, Warszawa 2011
  • A. Bartoszewicz, Urban Literacy i Late Medieval Poland, Turnhout 2017 (Utrecht Studies in Medieval Literacy 39
  • J. Kaliszuk, Przemiany społecznych funkcji pisma w późnym średniowieczu. Programy badawcze i ich rezultaty, w: Historia społeczna późnego średniowiecza. Nowe badania, red. S. Gawlas, Warszawa 2011
  • M. Mostert, Introduction, w: Medieval Legal Process. Physical, Spoken and Written Performance in the Middle Ages, red. Marco Mostert and P.S. Barnwell, Turnhout 2011 (Utrecht Studies in Medieval Literacy, t. 22)
  • P. Okniński, Uwarunkowania początków rozwoju polskich kancelarii miejskich. Przykłąd Krakowa (do 1312 r.), w: Loca scrobendi. Miejsca i środowiska tworzące kulturę pisma w dawnej Rzeczypospolitej XV-XVIII stulecia., red. A. Adamska, A. Bartoszewicz, M. Ptaszyński, Warszawa 2017
  • M. Starzyński, Średniowieczny Kazimierz, jego ustrój i kancelaria, Kraków 2015
  • J. Tandecki, Dokumenty i kancelarie miejskie, w: Dyplomatyka staropolska, red. T. Jurek, Warszawa 2015
  • K. Weysennhoff-Brożkowa, Studia nad łaciną średniowieczną w Polsce, Warszawa 1998
  • U. Zachara-Związek, Łacina późnośredniowiecznych ksiąg ławniczych Starej Warszawy, Warszawa 2020, Warszawa 2015, s. 407-446

Afiliacja: Wydział Historii, Uniwersytet Warszawski

Zajmuję się badaniami nad miastami, ich społeczeństwem i kulturą w XIV -XVI w. Autorka monografii Urban Literacy in Late Medieval Poland, Turnhout 2017 (Utrecht Studies in Medieval Literacy 39)

Agnieszka Gut (Uniwersytet Szczeciński)

Cezury w dziejach średniowiecznej dyplomatyki zachodniopomorskiej jako problem badawczy

  • Formularz dokumentów książąt zachodniopomorskich do połowy XIV wieku, Szczecin 2002.
  • Stan badań nad średniowieczną dyplomatyką książąt zachodniopomorskich, w: „Belliculum diplomaticum II Thorunense”.
  • Kancelarie władców na ziemiach polskich w średniowieczu i czasach nowożytnych na tle porównawczym, red. W. Chorążyczewski, J. Tandecki, Toruń 2007, s. 181-189.
  • Zarys dyplomatyki zachodniopomorskiej w średniowieczu, w: Dyplomatyka staropol-ska, red. T. Jurek, Warszawa 2015, s. 509-517.

Jakub Niedźwiedź (Uniwersytet Jagielloński)

Czy łacińskie teksty z Wielkiego Księstwa Litewskiego powinny się znaleźć w korpusie polskiej łaciny średniowiecznej?

Referat składa się z trzech części. We wstępie został przedstawiony problem badawczy: jakie są/powinny być kryteria doboru tekstów wchodzących w skład wydawnictw źródłowych publikowanych w Polsce? W części wstępnej autor charakteryzuje trwający od XIX w. proces polskiego zawłaszczania dużej części dziedzictwa kulturowego dawnego Królestwa Polskiego i Wielkiego Księstwa Litewskiego. W części głównej omówione zostały kryteria, które ewentualnie mogłyby stanowić powód włączenia danych tekstów do bazy danych. Autor bierze pod uwagę kryteria terytorialne, etniczne, narodowościowe, biograficzne, biblioteczno-archiwalne, temporalne i periodyzacyjne oraz funkcjonalne. Analizy wybranych źródeł z XV–XVII wieku ujawniają szereg trudności i paradoksów, które pojawiają się w trakcie wyboru tekstów do różnego typu publikacji opatrzonych epitetem „polski” (np. Polski słownik biograficzny, Bibliografia polska Estreichera). W zakończeniu autor przedstawia krytykę prób budowania hegemonii kulturowej i walki o dziedzictwo dawnej Polski i Litwy. Jednocześnie odpowiada twierdząco na pytanie postawione w tytule i wyjaśnia, dlaczego.

Bibliografia

  • Rūta Čapaitė, Gotikinis kursyvas Lietuvos Didžiojo Kunigaikščio Vytauto raštinėje, Vilnius 2007.
  • Kultura Wielkiego Księstwa Litewskiego. Analizy i obrazy, oprac. V. Ališauskas, L. Jovaiša i inni, przeł. P. Bukowiec, B. Kalęba, B. Piasecka, Kraków 2006.
  • Pirmasis Lietuvos Statutas. Tekstai senąja baltarusių, lotynų ir senąja lenkų kalbomis, t. 2, wyd. S. Lazutka i inni, Vilnius 1991.
  • XVI–XVII a. lituanika Lietuvos mokslų akademijos bibliotekoje. Kita antraštė: Lithuanica saeculi sexti decimi et septimi decimi ex Bibliotheca Academiae Scientiarum Lithuaniae. Catalogus, oprac. D. Narbutienė, V. Radvilienė, D. Raucyktė-Bikauskienė, Vilnius 2007.

Jakub Niedźwiedź jest Kierownikiem Katedry Historii Literatury Staropolskiej na Wydziale Polonistyki UJ. Zajmuje się kulturą literacką Wielkiego Księstwa Litewskiego, użyciem pisma w Rzeczypospolitej XVI–XVIII w. oraz historią kartografii. Ważniejsze publikacje: Poeta i mapa. Jan Kochanowski a kartografia XVI wieku, Kraków: Wydawnictwo UJ, 2019; Mercator’s Lithuanian-Russian Borderlands: Russiae pars amplificata (1595) and its Polish Sources, „Imago Mundi”, 2019, 2; Multiscripturality in the Grand Duchy of Lithuania: New Research Approaches, transl. D.A. Frick, „East European Politics and Societies and Cultures”, 33, 2019, s. 3–16; Dwa kazania wygłoszone po śmierci Katarzyny Habsburżanki i Zygmunta III Wazy, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe Sub Lupa, 2016; Kultura literacka Wilna 1323–1655. Retoryczna organizacja miasta, Kraków: Universitas, 2012; Wraz z Radosławem Grześkowiakiem Emblematy Mikołaja Mieleszki, Warszawa: Neriton, 2009.

Bogumił Szady (Instytut Historii KUL, Instytut Historii PAN)

Referencyjne zbiory danych dla jednostek osadniczych i administracyjnych ziem polskich w ich rozwoju historycznym

Celem wystąpienia będzie przegląd oraz charakterystyka zbiorów danych przestrzennych dostępnych w postaci cyfrowej, które mogą służyć jako zasoby referencyjne w procesie przygotowania edycji cyfrowych źródeł historycznych. Rosnąca liczba projektów badawczych, których wynik przybiera postać cyfrowych zbiorów odwołujących się dawnych lokalizacji, miejsc czy jednostek administracyjnych skłania do oceny możliwości harmonizacji tych danych w oparciu o referencję przestrzenną. Edytorstwo cyfrowe, oparte zarówno o TEI jak też bazy danych, umożliwia odwoływanie się do zasobów zewnętrznych w celu identyfikacji przestrzennej opisywanych w źródłach miejsc. W chwili obecnej wydawcy często przygotowują swój odrębny zasób danych lub odwołują się do współczesnych zasobów danych przestrzennych (Państwowy Rejestr Nazw Geograficznych, Państwowy Rejestr Granic, geonames, Open Street Map etc.). Zbiory te nie zawierają jednak wielu kategorii (klas) oraz obiektów charakterystycznych dla minionych epok. Rosnące zasoby dziedzinowe historycznych danych przestrzennych w Polsce mogą stanowić podstawę dla wypracowania zbioru lub standardu (serwisu) danych, który będzie stanowił wygodne narzędzie dla wydawców i jednocześnie przyniesie wymierną korzyść naukową, gdyż umożliwi integrację wyników badań pochodzących z różnych projektów edytorskich. Aby taki zasób – standard powstał należy dokonać przeglądu istniejących zasobów, dokonać analizy metodyki ich gromadzenia i przygotowania (opis metadanych) oraz rozwiązać podstawowe kwestie dotyczące sposobu ich harmonizacji (identyfikacja obiektów w czasie).

Zainteresowania badawcze

  • Geografia i kartografia historyczna
  • Zastosowanie baz danych oraz narzędzi GIS w badaniach humanistycznych i społecznych
  • Struktury i organizacja instytucji religijnych w Rzeczypospolitej Obojga Narodów

Wybrane publikacje

  • Geografia historyczna w Polsce – rozwój i perspektywy, „Studia Geohistorica”, 1 (2013), s. 19-38.
  • Spatio-temporal databases as research tool in historical geography, “Geographia Polonica”. 89 (3), 2016, s. 359-370.
  • W sprawie metody opracowania repertoriów wizytacji kanonicznych epoki staropolskiej [On the Method for Development of Early Modern Canonical Visitations Repertories], w: Editiones sine fine, t. 1, red. Krzysztof Kopiński, Wojciech Mrozowicz, Janusz Tandecki, Toruń 2017, s. 177-188
  • Historical Cartography of Confessions and Religions in the Polish-Lithuanian Commonwealth: Between Historical Geography and Spatial History, “Studia Geohistorica”, 6 (2018), s. 136-148.
  • Dawna mapa jako źródło w badaniach geograficzno-historycznych w Polsce, “Kwartalnik Historii Kultury Materialnej”, 66 (2), 2018, s. 129-141.
  • [współautor], Identity Criteria for Localities, w: Formal Ontology in Information Systems, eds. S. Borgo et al., 2018, IOS Press, s. 47-54.
  • [współautor], Modeling and presenting incomplete and uncertain data on historical settlement units, Transactions in GIS, 2020; 00:1-16, s. https://doi.org/10.1111/tgis.12609.